در اثر زندگی شهرنـشینی و افـزایش کم تحرکی در جامعه، شـیوع بیمـاری دیابـت روزبـه روز بیـشتر مـیشـود. افزایش سـن نیـز منجـر بـه افـزایش شیوع دیابت میشود. بـه طـوری کـه شـــیوع دیابـــت از 4/1 درصـــد در سنین 44-25 سـالگی بـه بـیش از10 درصد در سنین بالای 65 سال میرسد. لذا مجامع بین المللی پیشنهاد میکنند که در افراد بالای 45 سال، هر سـه سـال یـک بـار سـنجش قندخون ناشتا صورت بگیرد. درمان و کنترل دیابت در افراد سالمند مشکلاتی دارد چرا که معمـولاً این افراد به بیماری هـای دیگـری نیـز مبـتلا هـستند کـه منجـر بـه مشکل تر شدن کنترل قندخون میشود.
ممکن است بیمار صرفاً مبـتلا به دیابت باشد ولی به دلیل کبر سن و ابتلا چند ساله به دیابت، دچـار عوارض دیابت در سنین کهن سالی شده باشد. به هرحال درصـورتی که بیمار مبتلا به دیابت تحت مراقبت پزشکی مناسـب قـرار گیـرد و همکاری خوبی هم با پزشـک و پرسـتار خـود داشـته باشـد، کنتـرل مناسب قندخون وی امکان پذیر خواهد بود.
تفاوت های تشخیص دیابت در سالمندان در مقایسه با جوانان
با افزایش سن، تغییرات فیزیولوژیکی چندی در بدن ما رخ میدهـد. افراد سالمندی که در معرض ابتلا به دیابت و یا پیشرفت دیابت قبلی هستند معمولاً علائم کلاسیک دیابـت را ندارنـد. در واقـع بـه دلیـل تغییرات فیزیولوژیکی مرتبط با سن، بعضی از علائـم دیابـت مخفـی مانده و یا تشخیص آن ها مشکل میشود. از جمله علائم کلاسیک دیابت تشنگی مکرر، افزایش حجم و تکـرر ادرار و نیز کاهش وزن علیرغم پرخوری هستند. افراد سالمند معمولاً دچار این علائم نمیشوند، اما ممکن است بیحال و مـریض احـوال باشند و یا با وجود اشتهای طبیعی، وزنشان به تدریج کم شود.
از اینرو بهتر است انجام آزمایش خون جهت بررسی مقدار قندخون جزئی از معاینات معمول افراد سالمند باشد. معیارهای آزمایشگاهی تشخیص دیابـت در سـالمندان مـشابه سـایر گروه های سنی است. قندخون طبیعـی کمتـر از 100 میلـی گـرم در دسی لیتر است قندخون بیش از 126 میلـی گـرم بـه معنـای وجـود بیماری دیابت اسـت. قنـدخون در محـدوده 126-100 هـم طبیعـی نیـست و فـرد را در معـرض بعـضی از عـوارض دیابـت از جملـه عوارض قلبی- عروقی قرار می دهد.
تفاوت های درمان افراد سالمند مبتلا به دیابت درمقایسه با جوانان
به طور کلی درمان دیابت در سالمندان و جوانان مشابه است اما گاهی اوقات در بعضی از سالمندان، مـشکلات جـسمانی و یـا اخـتلال در کارکرد بعضی اعضای حیاتی بدن مانند قلب و کلیه، منجر به سـختی اجرای درمـانهـای رایـج در گـروه سـنی جوانـان مـی شـود و لـذا تصمیم گیری درمانی بـر حـسب وضـعیت فعالیـت بـدنی و شـرایط کارکرد اعضای حیاتی سالمند تفاوت هایی ولو جزئی خواهد داشت. به عنوان مثال مقدار هدف هموگلوبین A1C که وضعیت قنـد خـون در سه ماه گذشته را نشان میدهد، در جوانان 7 %و در سـالمندان 8 % است.
چرا یک فرد دیابتی نیاز به درمان دارد؟
در افراد سالم، غده پانکراس(لوزالمعده) مسئول تهیه و سـاخت مـادهای به نام انسولین است که به ورود قند از خون به سلول های بدن و مصرف آن در داخل سلول ها کمک میکند. در افراد دیابتی نـوع دو، سـاخت و ترشح انسولین مشابه افراد طبیعی است ولی بدن قادر به استفاده صـحیح از انسولین نیست و لذا قند همچنان در خون باقی مانده و برخلاف افراد طبیعی مورد استفاده اعضای بدن قرار نمیگیرد. بعد از گذشت چند سال از ابتلا به دیابت، ممکن است تولید انسولین هم کـاهش یابـد در نتیجـه فرد دیابتی نیازمند مصرف قرص و یا انسولین خواهد بود. فراموش نشود که درمان دارویی و یا مصرف انسولین، هرگز جـایگزین برنامـه غـذایی توصیه شده و ورزش نخواهند بود.
انسولین
انسولین تزریقی درست مثل انسولین تولید شده توسط لوزالمعده، در بدن عمل میکند یعنی باعث ورود گلوکز خون به داخل سلول هـای بدن و ماهیچه ها برای تولید انرژی میشود. انواع مختلفی از انـسولین تولید شده است که از نظر طول اثر با هم تفاوت دارند. دو نوع رایج انسولین که در ایران موجود است انسولین رگولار (کریستال، شفاف) و انسولین طولانی اثر (NPH ، کدر) هـستند. معمـولاً زمـان تزریـق انسولین حدود نیم ساعت قبل از وعده غذایی است. از جمله سایر انواع جدید انسولین عبارتند از:
لیسپرو: از این انسولین کوتاه اثر، بـرای مهـار افـزایش ناگهـانی قنـد خون بعد از غذا، استفاده می شود. مزیت آن این است که از 15دقیقه قبل از غذا تا مدت کوتاهی بعد از غذا قابل تزریق است.
آسپارت: این انسولین، قندخون بعد از غذا را شبیه به لیـسپرو تنظـیم می کند، ولی زودتر به اوج اثر می رسد و طول اثر کمتری دارد.
گلارژین: این نوع انسولین طولانی اثر بوده وآهسته جذب می شـود، سطح آن در طول 24 ساعت نسبتاً ثابت است واحتیـاج بـه یـک بـار تزریق دارد. در بیمارانی که علیرغم مساعی بیمار و پزشک دچار افت های مکرر قندخون در طول شبانه روز می شوند مـصرف ایـن نـوع انسولین می تواند کمک کننده باشد. این سه نوع یاد شده تنها در موارد خاص و با نظر پزشک معالج قابل استفاده هستند.
بسیاری از سالمندان بدلیل آموزشهای کافی کـه دیـده انـد قـادر بـه کشیدن انسولین به درون سرنگ و تزریق آن به بدن خود هـستند. بـا این همه برخی سالمندان دارای مشکلات بینایی، کند بودن حرکات و قوه درک هستند و نیاز به کمک دیگران دارند.
آیا سالمند دیابتی بـه مراقبـت هـای ویژه ای نیازمند است؟
سالمند دیابتی به دلیل مسایل مـرتبط بـا افزایش سن، علاوه بر مراقبت های کلـی به مراقبت های ویژه ای هم نیازمند است.
مراقبتهای کلی
هر فرد سالمند همیشه بایـد نوشـته ای حـاوی اطلاعـات مربـوط بـه بیماری یا بیماریهای فعلـی، قبلـی و اعمـال جراحـی انجـام شـده، داروهایی که در حال حاضر مصرف میکند و داروهایی را که به آنها حساسیت دارد همراه داشته باشد. باتوجـه بـه ایـن کـه افـراد مـسن معمولاً به پزشکان متعددی مراجعه میکنند، ضروری است که نوشته فوق را به تمام پزشکان به ویژه در زمان مراجعه به دلیل فوریتهـای پزشکی ارائه دهند. در ضمن قید نمایند که مبتلا به دیابت هستند. کنترل عـوارض ناشـی از دیابـت در سـالمندان مـشکل تـر از سـایر گروههای سنی است. از ایـن رو بایـد از سـالمندان مراقبـت خـاص بعمل آید تا از بروز این عوارض جلوگیری شود:
1 -با توجه به این که ممکن است سکته قلبی در مبتلایان به دیابـت، با درد زیادی همراه نباشد و حتی گاهی بدون درد باشـد، لازم اسـت سالمند دیابتی که عوامل زمینه ساز بروز سکته قلبی نظیر چربی خـون بالا را نیز دارد، به طور مرتب تحت نظـر متخـصص قلـب و عـروق باشد و از انجام فعالیت هـای بـدنی سـنگین و ورزش هـای طـولانی مدت بپرهیزد.
2 -تمیز نگه داشتن تمام قسمت هـای بـدن بـسیار مهـم اسـت زیـرا میکروب میتواند از راه ترک های کوچک پوست به داخـل بـدن راه یافته و عفونت جدی ایجاد کند. معمولاً پوست افراد سالمند خشک است و پـس از شستـشو خـشک تر هم میشود. در این شرایط میتوان پس از استحمام و شسـشتو بـا یک کرم ملایم و یا روغن مخصوص آن را چرب کرد.
3 -یبوست میتواند یکی از نشانه های افزایش قنـدخون باشـد زیـرا افزایش ادرار ناشی از بالا رفتن قندخون، موجب کم آبی بدن و جذب مایعات از روده ها و لذا سفت شـدن مـدفوع مـیشـود. بـا نوشـیدن مایعات فراوان و کنترل قندخون میتوان مشکل یبوست را حل کرد.
4 -عفونت های مجاری ادراری در زنان مسن دیابتی شـایع هـستند. بوی ناخوشایند و تند ادرار نشانه ای از وجود عفونت اسـت. در ایـن موارد حتماً بیمار را جهت بررسی دقیقتر نزد پزشک ببرید.
5 -اندازه گیری مرتب قندخون و ثبـت آن ضـروری اسـت. آزمـایش قندخون ناشتا بهترین راهنما برای دانستن وضـعیت قنـدخون اسـت. جهت انجام این کار از گلوکومتر می توان استفاده کرد.
مراقبت های ویژه
مراقبت از چشم ها
بیشتر سالمندان به علت مشکلات بینایی که با بـالا رفـتن سـن ایجـاد میشوند، نیاز به عینک پیدا میکنند ولی سالمند مبتلا به دیابت علاوه بر پیری، به دلیل خود بیماری دیابـت نیـز دچـار تغییراتـی در بینـایی می شود که نباید به آنها بی توجه باشد. از جمله مشکلات شایع بینایی در افراد دیابتی، تاری دید است. درصورت بروز هرگونه تغییر در بینایی قبل از هر اقـدام دیگـری بـه چشم پزشک مراجعه نمایید.
مراقبت از پاها
زخم پا یکی از دلایل شایع بستری شـدن سالمندان دیابتی در بیمارستان است. توصیه های زیر برای پـیش گیـری و یـا شناسایی زودرس زخم پا کمـک کننـده هستند:
- پاهــا بایــد هــر روز وارســی شوند. جهـت وارسـی دقیـق پاها خصوصاً کف پا میتـوان از آینه و چراغ رومیزی کمک گرفت. اگـر فـرد سـالمند بـه دلیل مشکلاتی نظیر مشکلات بینایی نمیتواند پاهای خود را خوب وارسـی کنـد، بایـد از فـرد دیگری کمک بگیرد.
- پاها باید هر روز شسته و خشک شده و بعد از خـشک کـردن بـا وازلین یا کرم های مرطوب کننده چرب شوند. بین انگشتان پاهـا کاملاً خشک شوند و از چرب کردن آنها پرهیز شود.
- در منزل دمپایی و جوراب پوشیده شـود. قبل از پوشیدن دمپایی و جوراب از نبودن جسم خارجی در آنها مطمئن شوید.
- دمپایی، کفش یا جوراب ها تنگ نباشند.
- از پوشیدن دمپایی های دارای نوار بین انگشتی اجتناب ورزید.
- جوراب ها همیشه تمیز و خشک باشند.
- هیچ گاه ناخنها از ته کوتاه نشوند.
- برای گرم کردن پاها صرفاً از جوراب استفاده شود و از چـسباندن پاها یا تماس آنها با وسایل گرم کننده جداً پرهیز شود. جهت گرم شدن پاها درخارج از منزل میتوان از کفشها و پوتین هـایی کـه آستر پشمی یا کرکی دارنـد استفاده کرد.
- در صــورت مــشاهده هــر عارضـه غیرعــادی در پاهــا ماننــد ســرخی، درد، تــورم حتی موارد جزئی فـوراً بـه پزشک مراجعه نماید. سـایر علائــم خطــر عبارتنــد از سخت شدن پوست در قـسمتی از کـف پاهـا، وجـود کرختـی و بی حسی در قسمتی از پاها، چنگالی یـا خمیـده شـدن انگـشتان، گزگز و مورمور به خصوص هنگام شب در پاها.
تغذیه مناسب
علاوه بر نکات تغذیه ای که رعایـت آنها برای هر فرد دیابتی الزامی است، در سالمندان به دلیل اسـتعداد بـالای ابــتلا بــه یبوســت و یــا نوســانات قندخون توجه ویژه ای لازم است:
- هرگز از مصرف میان وعده غافل نشوید.
- میان وعده دو عدد خرما، یا یک لیوان شیر یا ماست و…اسـت. دراین مورد حتماً با متخصص تغذیه مشورت کنید.
- در طول روز به اندازه کافی مایعات سـاده (آب) بنوشـید تـا بـه یبوست دچار نشوید.
- در صورتی که مصرف سبزیجات خام مشکل باشد، میتوان از سبزیجات آب پز شده به صورت سـوپ، آش یـا مخلـوط بـا ماست( به میزانی که توسط متخـصص تغذیـه مجـاز شـناخته شود) استفاده نمود.
- مصرف روزانـه یـک فنجان ماست و یـک لیوان شیر کم چـرب جهـت جلـوگیری از بروز پوکی اسـتخوان ضروری است.
- در صورتی که مصرف میوه خام مشکل باشد میتـوان از میـوه آب پز شده (بدون شکر) استفاده نمود.
- به مقدار غذایی که می خورید دقت کنید و آن را طوری تنظـیم کنید که علاوه بر تامین نیاز بدنتان، بتوانید وزن مطلـوب خـود را به دست آورده و در همان وزن باقی بمانیـد. در ایـن زمینـه متخصصین تغذیه شما را راهنمایی میکنند.
فعالیت فیزیکی
فعالیت فیزیکی یا ورزش نقش مهمی در کنترل قندخون و نیز حفظ سـلامتی ایفـا میکننـد. همچنـین باعـث کـاهش وزن، پایین آوردن فشارخون و چربی خـون و کم شدن تنش روحی میشوند. همیشه به خاطر داشته باشید که :
- در صورتی که تصمیم بـه شـروع یـا تغییر ورزش دارید حتما با متخصص قلب مشورت نمایید. قبل از شـروع بـه ورزش میـزان قنـدخون خـود را بررسـی کنیـد.
- اطلاع کافی از علائم افت قندخون داشـته باشید.
- در صورتی که جهت کنترل قنـدخونتان از انسولین استفاده میکنید، قبل از انجام ورزش حتماً با پزشک خود در مورد تغییر میزان انسولین دریافتی مشورت کنید.
- قبل ورزش10 -5 دقیقه نرمش کنید تا بدنتان گرم شود سـپس در ابتدا با قدم های آهسته و به تدریج با قدم های سریع تر پیاده روی را آغاز کنید. درانتهای پیاده روی، مجدداً قدم های خود را آهـسته کنید.
- از جمله ورزش های توصـیه شـده بـرای افـراد دیـابتی نـرمش و یاورزش های هوازی مانند پیاده روی و شنا هستند.
- در صورتی که دچار عوارض دیابت مانند زخم پا و یا مـشکلات بینایی هستید، برای تعیین نوع ورزش و مدت آن حتماً با پزشـک خود مشورت نمایید.
- حتماً از کفش راحت بند دار و جوراب نخی استفاده کنید و بعـد از ورزش پاهای خود را از نظر بروز تـاول و سـایر آسـیب هـای پوستی وارسی نمایید.
قبل از انجام ورزش حتماً با پزشک خود در مورد ورزش کردن مشورت کنید.
منبع : پژوهـشکده علـوم غـدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهـران