تغذیه سالم یکی از ۵ گام اصلی برای مدیریت دیابت و کنترل قندخون می باشد. سازمان های بسیاری در جهان با توجه به عوامل زمینه ساز دیابت نوع یک و نوع دو، دستورالعمل های مراقبت تغذیه را تنظیم و منتشر می سازند که در ادامه به کلیات این مباحث می پردازیم.
اصول تغذیه دیابتی
- میزان مصرف پروتئین
پروتئین ها باید حدود ۲۰-۱۰ درصد کالری روزانه شما را تأمین کنند. در مواردی که آسیب کلیه ناشی از دیابت وجود دارد، ممکن است این مقدار کمتر شود.
- میزان مصرف چربی
مصرف چربی ها نباید بیشتر از ۳۰ درصد کالری روزانه شما باشد. در این میان مصرف چربی های حیوانی باید کمتر از ۱۰ درصد کالری روزانه را فراهم کند.
- میزان مصرف کربوهیدرات
بقیه کالری روزانه شما ( ۶۰-۵۰ درصد) از کربوهیدرات ها بدست می آید.
- میزان مصرف مواد قندی
مصرف حساب شده مواد قندی از جمله شکر مجاز می باشد. لازم به توضیح است که تا چند سال پیش افراد مبتلا به دیابت از خوردن غذاهای حاوی کربوهیدرات های ساده مثل قند و یا شیرینی به طور کامل منع می شدند ولی تحقیقات جدید نشان داده اند که تفاوت چندانی میان کربوهیدرات های ساده و مرکب از نظر میزان بالا بردن قند خون وجود ندارد. در واقع مصرف بعضی از غذاهای حاوی نشاسته مثل نشاسته مثل سیب زمینی، قند خون را حتی بیشتر از خوردن شکر بالا می برد. بنابراین شما می توانید در رژیم غذایی خود از کربوهیدرات های ساده نیز استفاده کنید.
- میزان مصرف فیبر
مصرف روزانه فیبر باید حداقل ۲۰ گرم باشد. بنابراین از مواد غذایی زیر که هر واحد از آنها حداقل ۳ گرم فیبر دارد، بیشتر استفاده کنید:
- نان جوی سبوس دار، نان سنگک، جوی پوست نکنده، ذرت
- بادام، بادام زمینی، فندق، گردو
- انواع لوبیا، عدس، سویا
- سبزیجات شامل لوبیا سبز، نخود فرنگی، هویج، گل کلم، اسفناج
- میوه ها شامل توت فرنگی، شاه توت، گلابی، سیب ( مخصوصاً با پوست)، پرتقال
- میزان مصرف نمک
به منظور پیشگیری از افزایش فشار خون مصرف نمک بهتر است محدود شود (۵/۱-۱ قاشق چای خوری در روز). در این بین غذاهای طبیعی و خانگی به علت این که سدیم کمتری دارند نسبت به غذاهای آماده مثل انواع کنسرو، سوسیس و کالباس ترجیح داده می شوند. همچنین بهتر است از اضافه کردن نمک در سر سفره نیز خودداری گردد.
- میزان مصرف مواد غذایی حاوی کلسترول
مقدار کلسترول مصرفی روزانه باید کمتر از ۳۰۰ میلی گرم باشد. لازم به توضیح است که کلسترول نوعی چربی است که در غذاهایی مانند گوشت (مخصوصاً گوشت قرمز( زرده تخم مرغ، دل و جگر و لبنیات دیده می شود و بالا بودن آن عامل مهمی در ایجاد بیماری های قلبی و عروقی است.
- الکل
در مورد مصرف الکل باید گفت از آن جایی که الکل در بدن نمی تواند به قند (گلوکز) تبدیل شود و از طرفی جلوی تولید گلوکز در کبد را نیز می گیرد، در صورت مصرف همزمان آن با انسولین یا قرص های دیابت ممکن است باعث کاهش قند خون شود. از طرفی مصرف الکل به علت کالری زیاد موجود در آن شدیداً موجب چاقی و اضافه وزن و نیز افزایش چربی خون خواهد شد که از عوامل خطر مهم ابتلا به بیماریهای قلبی عروقی هستند. بنابراین مصرف الکل در افراد دیابتی ممنوع است.
نگاهی گذرا به نکات بالا نشان می دهد که اصول تغذیه صحیح در دیابت در واقع همان اصولی هستند که هر فردی که خواستار حفظ و ارتقاء سلامت عمومی بدن خود می باشد باید آنها را رعایت کند. در واقع در این جا تفاوت چندانی میان افراد مبتلا به دیابت و دیگر افراد جامعه وجود ندارد.
تغذیه و دیابت نوع یک
در حالت عادی لوزالمعده بر اساس میزان فعالیت بدنی شما و غذایی که می خورید، انسولین بدن شما را تنظیم می کند. از آن جایی که در دیابت نوع ۱ این فرآیند از کار افتاده است، شما باید خود به تنظیم آن بپردازید.
به عنوان یک قاعده کلی، تزریق انسولین و فعالیت فیزیکی قند خون را پایین و خوردن غذا آن را بالا می برد.
هدف اصلی شما در برنامه ریزی غذایی در دیابت نوع ۱ ایجاد تعادل میان این ۳ عامل است تا از این راه بتوانید قند خون خود را تا حد امکان نزدیک به مقدار طبیعی نگه دارید. مثلاً شما می توانید قبل از انجام فعالیت ورزشی، به منظور جلوگیری از کاهش قند خون، مقداری غذای حاوی کربوهیدرات مصرف کنید و یا از مقدار انسولین تزریقی خود بکاهید. همچنین می توانید در مواقعی که می خواهید غذای بیشتری بخورید (مثلاً در مهمانی ها) با افزایش مقدار انسولین خود، مانع از بالا رفتن قند خونتان شوید. به خاطر داشته باشید که تنظیم موارد فوق، تنها با اندازه گیری منظم قند خون امکان پذیر است.
- در برنامه ریزی غذایی دیابت نوع ۱، رعایت نکات زیر از اهمیت زیادی برخوردار است:
- مصرف وعده های غذایی در فواصل منظم و تقریباً ثابتی از شبانه روز:
این امر یکی از مهم ترین اصول تغذیه در دیابت است. در این بین، مصرف سر وقت میان وعده ها (بین صبحانه و نهار، هنگام عصر و قبل از خواب) از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا از پایین افتادن قند خون (هیپوگلیسمی) در بین وعده های اصلی غذا و مخصوصاً در طول شب که خطر هیپوگلیسمی بیشتر است، جلوگیری می کند. این میان وعده ها معمولاً از غذاهای حاوی کربوهیدرات مثل نان (ترجیحاً همراه پنیر) یا انواع میوه ها تشکیل شده اند. مصرف نان همراه با پنیر، بهترین انتخاب برای میان وعده قبل از خواب است، زیرا به علت جذب کندتر در روده ها، قند خون را به مدت طولانی تری در طول شب بالا نگه می دارد.
- ثابت بودن تقریبی ترکیب و مقدار غذا در تمام روز:
این امر بیشتر در مورد کسانی صادق است که مقدار انسولین ثابتی را در طول شبانه روز تزریق می کنند.
تغذیه و دیابت نوع دو
در دیابت نوع ۲ لوزالمعده یا به مقدار لازم انسولین ترشح نمی کند و یا انسولین ترشح شده به خوبی قادر نیست اعمال خود را در بدن انجام دهد. در حالت طبیعی انسولین خون در مرحله اول ابتدا به مقدار زیادی بالا می رود تا قند خون بعد از غذا را کنترل کند و سپس پایین آمده، در یک حد متعادل باقی می ماند تا غلظت پایه انسولین در بین وعده های غذا حفظ گردد. در دیابت نوع ۲ مرحله اول ترشح انسولین شدیداً مختل می شود. بنابراین ممکن است شما در مصرف بعضی غذاها خصوصاً غذاهای حاوی کربوهیدرات، محدودیت داشته باشید. برای آگاهی از این که کدام غذاها بیشتر قند خونتان را بالا می برد، بهترین راه اندازی گیری قند خون ۲-۱ ساعت بعد از مصرف غذا است.
به طور کلی در دیابت نوع ۲، اهداف داشتن رژیم غذایی مناسب شامل کم کردن مقدار کالری مصرفی روزانه، کاهش وزن و پایین آوردن قند، چربی و فشار خون در صورت وجود می باشد. داشتن فعالیت ورزشی مرتب نیز کمک بسیار زیادی در رسیدن به اهداف بالا می کند.
اقدام اصلی جهت رسیدن به اهداف فوق، کاهش میزان مصرف کربوهیدرات ها و چربی ها (خصوصاً چربی های حیوانی و گیاهی جامد) می باشد. همچنین بهتر است مصرف غذا به جای آن که محدود به وعده های اصلی (صبحانه، نهار و شام) و آن هم به مقدار زیاد باشد، به دفعات بیشتر ولی به مقدار کمتر صورت بگیرد. در این جا نیز مانند دیابت نوع ۱ مصرف میان وعده ها می تواند بسیار کمک کننده باشد. البته در افراد دیابتی نوع ۲ که انسولین با قرص دریافت نمی کنند، مصرف سر وقت وعده های غذایی و میان وعده ها و نیز ثابت بودن ترکیب و مقدار غذا نسبت به افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ از اهمیت کمتری برخوردار است.
همان طور که می دانید، یکی از اهداف مهم تغذیه صحیح در دیابت نوع ۲، کاهش وزن می باشد. افزایش وزن یکی از مهم ترین عوامل خطر برای ابتلا به دیابت نوع ۲ است، به طوری که امروزه با افزایش میزان چاقی در سنین پایین تر، بروز دیابت نوع ۲ در جوانان و حتی نوجوانان افزایش چشمگیری داشته است. شما مش توانید برای آگاهی از وضعیت کنونی وزن خود از “شاخص جرم بدن” یا “BMI” استفاده کنید.
فیبر
فیبر موجود در مواد غذایی، که به آن فیبر خوراکی هم گفته می شود، منبع دیگری از کربوهیدرات به شمار می رود. از بهترین منابع فیبرمی توان به غلات کامل، نان سنگک و نان جو، حبوبات، انواع نخود و لوبیا و سبزیجات و میوه ها اشاره کرد. فیبرها بر سرعت جذب غذا و همچنین در مقادیر زیاد بر میزان قند خون تأثیرمی گذارند. برخی از تحقیقات نشان می دهد که یک رژیم غذایی حاوی فیبر بالا می تواند میزان کلسترول کل و کلسترول بد خون را بهبود بخشد.
- انواع فیبر
فیبرها به دو گروه تقسیم می شوند: محلول و نامحلول
فیبرهای نامحلول به مواد غذایی شکل می دهند. مواد غذایی حاوی فیبر نامحلول شامل غلات دانه کامل و نان ها از جمله نان سنگک می شود. فیبرهای نامحلول در طی فرآیند گوارش، مایعات را به خود جذب می کنند. ترکیب فیبر و مایعات، باعث حرکت سریع تر مواد غذایی در دستگاه گوارش می شود. شما با مصرف کافی از فیبر های نامحلول، علاوه بر ایجاد مدفوع نرم تر و حجیم تر، فواید دیگری نیز بدست خواهید آورد؛ از جمله پیشگیری از بیماری هایی همچون هموروئید، دیورتیکول و سرطان راست روده و روده بزرگ.
فیبرهای محلول در طی گوارش هضم می شوند ولی غلیظ و چسبناک باقی می مانند. منابع غذایی حاوی فیبر قابل هضم شامل لوبیا، نخود و برخی از غلات از جمله جو و جوی دو سر می شود. اثر فیبرهای محلول با اثر فیبرهای نامحلول کاملاً متفاوت است. فیبرهای محلول از جذب برخی مواد موجود در غذاها جلوگیری می کنند، که دو نوع از مهم ترین آنها کلسترول و گلوکز می باشد. مصرف فیبرهای محلول به میزان زیاد، کلسترول خون را از طریق وصل شدن به آن در طی فرآیند گوارش، تا حدودی کاهش می دهد. علاوه بر این مصرف فیبرهای محلول به میزان زیاد، از طریق کاهش سرعت جذب گلوکز، از افزایش قند خون جلوگیری می کند.
- راه های ساده برای گنجاندن فیبر در برنامه غذایی
مصرف غلاتی همچون لوبیا، نخود، جو، بلغور و گندم را افزایش دهید. در صورت تمایل می توانید از جوانه گندم هم به همراه غذا یا در سالاد مصرف کنید. از سبزیجات حاوی فیبر بالا همچون سبزیجات سبز، کاهو، کلم و غیره استفاده کنید. علاوه بر این می توانید از توت خشک و دیگر میوه های خشک شده نیز در کنار چای استفاده کنید.
سازمان غذا و داروی آمریکا(FDA) ، مصرف بیش از ۵ گرم (تقریباً یک قاشق) فیبر در هر سروینگ را “عالی” و مصرف بین ۲.۵ تا ۴.۹ گرم فیبر در هر سروینگ را “خوب” تعریف کرده است. تا جایی که امکان دارد از سبزیجات خام استفاده کنید، چرا که پخت غذا، از میزان فیبر موجود در آن می کاهد. همراه با غذا و در بین وعده های غذا از میوه جات تازه مصرف کنید. کورن فلکس و پاپ کورن نیز حاوی فیبر بوده و می تواند تا حدی جایگزین سبزیجات در رژیم غذایی کودکانی باشد که علاقه ای به خوردن سبزیجات ندارند. با این حال هرگز سبزیجات را از رژیم غذایی کودکان حذف نکنید و آنها را به خوردن سبزیجات تشویق کنید.
اندیس گلیسمی
اندیس گلیسمی، فهرستی از مواد غذایی و چگونگی تأثیر آن ها بر قند خون است. این فهرست در اوایل دهه ۱۹۸۰ توسط محققانی که بر روی سرعت تأثیر انواع مختلف مواد غذایی حاوی کربوهیدرات، نان، ذرت، ماکارونی، حبوبات، میوه ها و … بر قند خون تحقیق می کردند، ارائه شد. این تحقیقات نشان می دهند که همه مواد حاوی کربوهیدرات، به یک اندازه قند خون را افزایش نمی دهند. به طور مثال این تحقیقات نشان می دهند که سیب زمینی قند خون را سریع تر از میوه افزایش داده، یا این که حبوبات قند خون را نسبتاً آرام افزایش می دهد. با این وجود این تحقیقات آن طور که باید سودمند نیستند. زیرا در هر بار محاسبه، فقط یک نوع ماده غذایی بررسی می شود. در صورتی که هیچ فردی این طور غذا نمی خورد. اکثر افراد در هر وعده مواد غذایی متعددی مصرف می کنند، که برخی از این غذاها کربوهیدرات بیشتر و برخی از آنها پروتئین یا چربی بیشتری دارند. علاوه براین، عوامل دیگری نیز بر سرعت بالا رفتن خون تأثیر می گذارند، از جمله:
* میزان مصرف داروهای کاهش دهنده قند خون
* زمان مصرف دارو و زمان مصرف غذا
* مقدار فیبر موجود در غذا
* تازه بودن سبزی یا میوه
* خام یا پخته بودن غذا
* آرام یا سریع غذا خوردن
* مقادیر قند خون
با این که اکثر پزشکان و افراد دیابتی از اندیس گلیسمی برای تنظیم برنامه غذایی خود استفاده می کنند، با این وجود انجمن دیابت آمریکا آن را تأیید نمی کند.